Örgünün Dilinden Geçmişe: Örgü, İp, Şiş, Tığ, İğne, Makas ve Yün Kelimelerinin Etimolojik Yolculuğu

"Kelimeler, geçmişin ipliğini bugüne dokur."

 1) Örgü: "Örmek" Fiilinden Gelen Gelenek

Köken: Eski Türkçe “ör-” fiilinden gelir.Anlamı: bağlamak, birleştirmek, dokumak.

• Orhun Yazıtlarında “örmek” fiili duvar, ip, saç vb. şeyleri örmek anlamında geçer.

• “Örgü” kelimesi, bu fiilden türemiştir. Türkçedeki -gü eki, sonuç bildiren isim türetir.

 Kaynaklar:

• Clauson, Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish

• Türk Dil Kurumu - Türkçe Sözlük

• Sevan Nişanyan - Sözlerin Soyağacı

 2) İp: En Kadim Bağlayıcı

Köken: Ana Türkçe “ip” kökü; Altay dilleriyle bağlantılıdır.Eski Türkçede "ip" hem fiziksel hem mecazi olarak kullanılmıştır (bağ, dostluk, ilgi).

• “İplik” ise ip’in inceltilmiş hali olup -lik ekiyle türemiştir.

• Orta Türkçede "iplik" dokuma sanatında kullanılmıştır.

 Kaynaklar:

• Doğan Aksan - Her Yönüyle Dil

• Türk Dil Kurumu

• Sevan Nişanyan

 3)  Şiş: Sivriliğin ve İşlevin Simgesi

Köken: Eski Türkçede “şiş” kelimesi delici, sivri alet anlamındadır.

• Moğolca “šišig” kelimesiyle anlam yakınlığı gösterir.

• “Kebap şişi” ile aynı kökten gelir.

• El sanatlarında ise “örgü şişi” olarak metal ya da plastikten yapılır.

 Not: Deyimlerde de sıkça kullanılır: "şiş batmak", "şiş gibi durmak".

 Kaynaklar:

• Türk Lehçeleri Sözlüğü

• Sevan Nişanyan

• Clauson

4) Tığ: Kancalı El Aracı

Köken: Arapça “ṭīġ” (طیغ) – kılıç anlamında.

• Farsça “tîğ” sözcüğüyle bağlantılıdır.

• Osmanlı döneminde kesici/kancalı alet anlamına gelen bu sözcük, örgüye özel aletin adı olmuştur.

 Kaynaklar:

• Redhouse Sözlüğü

• Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi

• Sevan Nişanyan

  5) İğne: Zarif ve Tehlikeli Bir Alet

Köken: Eski Türkçe “egne”

• Uygur metinlerinde “egne” formu kullanılmıştır.

• Günümüz "iğne" kelimesi, bu formun yumuşamasıyla ortaya çıkmıştır.

• Dikiş, nakış ve tıbbi alanlarda kullanılır.

 İğne oyası gibi sanat türleri Türk kadınının kültürel üretim gücünü yansıtır.

 Kaynaklar:

• Türk Dil Kurumu

• Clauson

• Sevan Nişanyan

• Kubbealtı Lugatı

 6) Makas: Keskin Bir Kültürel Araç

Köken: Arapça “miqass” (مقص) > Farsça “müqass”

• “Kesmek” köküyle ilişkili.

• Çift ağızlı kesici alet anlamında Osmanlı'da "makas" formu yerleşmiş.

 Kullanım: Kumaş ve iplik kesiminde temel araçtır. Ayrıca “makas atmak” deyimi de buradan türemiştir.

 Kaynaklar:

• Osmanlıca-Türkçe Lügat (Şemseddin Sami)

• Redhouse

• TDK Osmanlı Türkçesi Sözlüğü

 7) Yün: Doğallığın Dokusu

Köken: Eski Türkçe “kün”

• Zamanla baştaki “k” sesi yumuşayarak “y” olmuştur (ünsüz değişimi).

• Göktürkçe metinlerde "kün teg" yani "yün gibi" ifadesi geçer.

• Türkler için hayvancılıkla bağlantılı temel bir malzemedir.

 Not: “Yün keçi”, “yün halı”, “yün yorgan” gibi ürün adlarında doğrudan kullanılır.

 Kaynaklar:

• Clauson

• Türk Mitolojisi Ansiklopedisi (Bahaeddin Ögel)

• Sözlerin Soyağacı